W dobie gwałtownych zmian i szybkiego rozwoju cywilizacyjnego coraz większego znaczenia nabierają takie pojęcia jak ekologia, edukacja ekologiczna czy ochrona środowiska. Jesteśmy częścią przyrody, powinniśmy żyć z nią w zgodzie. Na skutek niszczącej działalności człowieka w zastraszającym tempie giną gatunki zwierząt i roślin od zarania dziejów istniejące na naszej planecie, następują zmiany klimatyczne i efekt cieplarniany, niszczenie warstwy ozonowej, pustynnienie, skażenie gleby i wód.
Każdy człowiek jako gospodarz Ziemi powinien poznawać i szanować miejsce swojego bytu. Środowisko przyrodnicze, w którym żyjemy składa się ze skorupy ziemskiej wraz z glebą, atmosfery, wody (hydrosfery) oraz szaty roślinnej i świata zwierząt (biosfery). Aby umieć troszczyć się o nie należy dobrze je poznać. Należy poznać zależności między różnorodnymi organizmami żyjącymi w nim oraz próbować rozumieć zjawiska w nim występujące.
Na przestrzeni wieków okazało się, że człowiek ma ogromny wpływ na środowisko, w którym żyje. A jak głosi Florian Plit: Mamy tylko jedną Ziemię, a jej przyszłość zależy od każdego, na pozór niewielkiego ludzkiego działania, zależy od każdego z nas.
Edukacja ekologiczna jest obecna w podstawach programowych kształcenia ogólnego wszystkich etapów edukacyjnych, a ochrona środowiska, w którym żyje człowiek jest jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata.
„Edukacja ekologiczna zdążająca do ochrony i ulepszania środowiska winna objąć wszystkich ludzi bez względu na wiek. Musi jednak charakteryzować się optymizmem, wiarą w przyszłość i satysfakcją z efektów podejmowanych działań” – głosi Maria Tarnowska. „Należy ją włączyć do programu wszystkich przedmiotów, niezależnie od wieku uczących się” ( Cecylia Chuderska-Panek). Edukacja ta ma na celu: rozbudzanie więzi emocjonalnej z otaczającym środowiskiem przyrodniczym, budzenie szacunku dla przyrody, umożliwienie poznawania środowiska naturalnego, kształtowanie postaw proekologicznych, rozwijanie wrażliwości na potrzeby roślin i zwierząt, wdrażanie do zdrowego stylu życia w harmonii z przyrodą, rozwijanie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Jak przybliżyć osobom z niepełnosprawnością intelektualną problemy ekologii, zależności występujące w przyrodzie, zagrożenia dla środowiska i człowieka wynikające z jego działalności?
Fundamenty przyszłych działań, styl życia kształtują się już we wczesnych latach szkolnych. U dzieci wyrabiają się pewne nawyki, dlatego tak ważny jest ich bezpośredni kontakt z naturą, rzetelna wiedza o stanie naszego środowiska oraz zagrożeniach, jakie niesie ze sobą współczesna cywilizacja.
Treści ekologiczne można zawrzeć w programach różnych przedmiotów. Oto kilka przykładów:
Funkcjonowanie w środowisku
- wprowadzanie pojęć ekologicznych i przyrodniczych
- słuchanie, czytanie i omawianie tekstów związanych z przyrodą
- oglądanie filmów traktujących o przyrodzie i ekologii
- materiał przyrodniczy jako pomoc w zadaniach matematycznych
- badanie stosunków przestrzennych w terenie (nad, pod, obok itp.)
- rozpoznawanie kolorów, kształtów, wielkości itp. na przykładzie odpadów i ich segregacji
- opieka nad zwierzętami, roślinami
- zdrowy styl życia
- doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze
Muzyka z rytmiką
- wykorzystywanie zjawisk przyrodniczych np. szumu drzew, wody, odgłosów burzy
- słuchanie odgłosów natury np. śpiewu ptaków
- zabawy w naśladowanie ruchu owadów, ptaków czy płazów
- śpiewanie piosenek o tematyce ekologicznej
- wykorzystanie materiałów przyrodniczych i odpadów do konstrukcji instrumentów muzycznych
Technika
- odpady jako tworzywo do zajęć technicznych (recykling)
- oszczędzanie energii, wody w czasie prac domowych
- zdrowe żywienie – przygotowywanie zdrowych posiłków
- uprawa warzyw, hodowla roślin ozdobnych
- doświadczenia i eksperymenty przyrodnicze
Plastyka
- uwrażliwianie na piękno otaczającej przyrody
- materiały przyrodnicze jako artystyczne środki wyrazu
- wykorzystanie odpadów do komponowania prac, recykling odpadów
W-F
- ruch na powietrzu z wykorzystaniem naturalnych przeszkód terenowych
- hartowanie
- materiały przyrodnicze i odpady jako przybory do ćwiczeń
- propagowanie gier i zabaw podwórkowych
- zabawy w naśladowanie ruchu zwierząt
Przygotowanie do Pracy
- ekologiczne zakupy
- segregacja odpadów bytowych, surowców wtórnych
- zdrowy sposób odżywiania się
Tematykę ekologiczną realizujemy na zajęciach koła ekologicznego i LOP działającego w naszej szkole od 2006 roku.
Nasze działania mają na celu:
- obcowanie z przyrodą – wycieczki, spacery, zajęcia w terenie
- nabycie umiejętności prowadzenia prostych obserwacji środowiska – zjawisk pogodowych, zmian zachodzących z nadejściem danej pory roku, świata roślin i zwierząt
- rozbudzanie wrażliwości na piękno i bogactwo środowiska przyrodniczego
- rozwijanie umiejętności systematycznego dbania o zwierzęta i rośliny (dokarmianie zwierząt w czasie zimy, opieka nad szkolnym akwarium, uprawa warzyw, pielęgnacja roślin doniczkowych)
- podejmowanie działań na rzecz ochrony środowiska ( udział w akcji „Sprzątanie świata”, „Święto Polskiej Niezapominajki”, udział w Forum młodych ekologów, zbiórka i segregowanie surowców wtórnych i odpadów niebezpiecznych, oszczędzanie wody i energii)
- udział w konkursach przyrodniczych i ekologicznych organizowanych na terenie szkoły i przez różne instytucje
- kształtowanie umiejętności pracy w grupie
- wdrażanie do aktywnego spędzania czasu wolnego, zdrowego stylu życia
- rozwijanie zainteresowań poprzez stosowanie różnorodnych form i metod pracy
Cele te są realizowane min. poprzez:
- pogadanki i rozmowy kierowane na tematy przyrodnicze i ekologiczne
- wycieczki i spacery na terenie miasta i okolicy (min. do Muzeum Wsi Radomskiej, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Arboretum w Pionkach, siedziby CEE, siedziby LOP, do Jedlni Letnisko, do przychodni weterynaryjnej, schroniska dla zwierząt, zakładu utylizacji odpadów)
- bezpośrednie obserwacje roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku
- systematyczne obserwacje przyrody i zmian w niej zachodzących w czasie cyklu czterech pór roku
- prowadzenie kącika przyrodniczego z zebranych w czasie spacerów i wycieczek naturalnych okazów przyrody ożywionej i nieożywionej, tworzenie zielnika
- pielęgnacja szkolnego akwarium
- założenie i pielęgnacja ogródka warzywnego, pielęgnacja roślin doniczkowych w klasie
- obserwacje pośrednie: wykorzystanie filmów przyrodniczych, albumów, atlasów, przewodników, ilustracji, płyt CD z odgłosami przyrody, zapoznanie się z wystawami przyrodniczymi
- gry i zabawy edukacyjne o treści przyrodniczej (wykorzystanie gier i programów komputerowych, gier planszowych),
- eksperymenty i doświadczenia przyrodnicze (uprawa fasoli w różnych warunkach, wyhodowanie sadzonki drzewa, oczyszczanie wody)
- wykonanie prac plastycznych (plakaty, rysunki, collage) o tematyce ekologicznej i przyrodniczej
- zorganizowanie na terenie szkoły akcji „Sprzątanie świata”,
- szkolne konkursy o tematyce ekologicznej i przyrodniczej np. „Eko-zabawka”, „Rewia Eko-mody”
- spotkania z leśniczym, ogrodnikiem, weterynarzem, ornitologiem
- współpraca z instytucjami wspierającymi edukację ekologiczną min: firmą Radkom, Reba, Greenfone, CEE, LOP, Nadleśnictwem Radom, Nadleśnictwem Kozienice, Nadleśnictwem Zwoleń
Zdaniem M. Grodzińskiej-Jurczak i R. Jamka kluczową rolę w przekazywaniu treści edukacji ekologicznej pełni uczący. Jego zadaniem jest, w porozumieniu z rodzicami i opiekunami, budowanie od najmłodszych lat u uczniów takiego systemu wartości, w którym środowisko naturalne jest dobrem naczelnym. Równocześnie ma on motywować dzieci do podejmowania działań korzystnych dla środowiska, które z czasem powinny się stać dla nich czymś naturalnym i powszechnym.
Zasady, którymi powinni kierować się uczący edukacji ekologicznej (Grodzińska-Jurczak, Jamka):
- podczas uczenia się następują chwile osobistych odkryć. Efektywne nauczanie polega na ich mnożeniu
- ludzie lepiej się uczą, kiedy odbierają emocjonalnie to, czego się uczą
- efektywne nauczanie ma miejsce wtedy, gdy uczący się jest stymulowany chęcią poznania i poczuciem satysfakcji
- efektywne nauczanie następuje tylko w atmosferze wzajemnego zaufania i szacunku
- efektywne nauczanie nie dąży do osiągnięcia ustalonego poziomu wiedzy, lecz do wykorzystania możliwości i zdolności konkretnej osoby
- uczenie się wymaga szerokiego wachlarza umiejętności. Efektywne nauczanie stale ćwiczy i rozwija te umiejętności
- uczenie się wymaga osobistego zaangażowania. Bezpośredni kontakt z przedmiotem nauczania wzmacnia efektywność zdobywania wiedzy
- nauczanie jest efektywne wtedy, kiedy uczący się podejmuje odpowiedzialność za efekty tego procesu. Stymuluje to jego dojrzałość i pomaga osiągnąć zaufanie do samego siebie oraz pozytywną samoocenę
- uczenie się tworzy podstawę przyszłej osobowości człowieka, dlatego efektywne nauczanie powinno odpowiadać na potrzeby i możliwości konkretnej osoby
- w efektywnym nauczaniu najlepszym środkiem przekazu jest magia – magia odkrycia, zachwytu, radości
- każda strategia nauczania może stać się nudna. Efektywne nauczanie wymaga różnorodnych form prezentacji, zajęć grupowych, wyzwań i intelektualnej przygody
- ludzie w każdym wieku reagują lepiej, gdy współuczestniczą w poznawaniu czegoś, niż wtedy, gdy przedmiot nauki jest im tylko pokazywany
- najlepiej zapamiętywane są te przeżycia, które dostosowane są do możliwości percepcyjnych ucznia. I to właśnie osobiste doświadczenia, a nie człowiek, są najlepszym nauczycielem.
Jak być dobrym nauczycielem edukacji ekologicznej, czyli dekalog Mistrza-Przyjaciela (wg D. Soidy)
- Dziel się swoimi odczuciami.
- Bądź uważny, skierowany na ludzi.
- Skupiaj uwagę ludzi.
- Najpierw obserwuj i doświadczaj, s dopiero potem mów.
- Poczucie radości i szczęścia powinno przenikać wszelkie przeżycia.
- Poziom uczenia wyznacza przygotowanie Twoich uczniów, a nie Twoja wiedza.
- Raczej prowadź i pociągaj, niż opychaj.
- Wykorzystaj różnorodne zadania i pytania, aby uaktywnić swoich podopiecznych.
- Świat dziecka tworzą nie drobne, lecz doniosłe ludzkie wartości.
- Dziecko jest pełnym człowiekiem, choć może innym niż dorośli.
Bibliografia
- Sarnowska M., Integralny program nauczania z elementami edukacji ekologicznej w klasach I-III, Harmonia, Gdańsk 1999
- Grodzińska-Jurczak M., Jamka R., Edukacja ekologiczna zbiór materiałów dla nauczycieli i studentów, Studio Wydawnicze Opal PG, Kraków 2000
- Gierek A., Gierek E. (red.), Ekologia na każdym przedmiocie scenariusze zajęć dla szkoły podstawowej i gimnazjum, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków 2009
- Żyj ekologicznie. Broszura do projektu CEE w Radomiu, red. T. Czech
- Wujkiewicz J. (red.): W przyjaźni z przyrodą, Warszawa,Dom Wydawniczy Bellona,1999
- Klimkiewicz D., Sekrety ochrony środowiska, wyd. Skrzat, Kraków 2010